Η Άνω Κώμη είναι χωριό της Ελιμείας στο δήμο Κοζάνης. Βρίσκεται στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, 10 χιλιόμετρα νότια της Κοζάνης και 8 χιλιόμετρα από τη βόρεια όχθη του Αλιάκμονα. Η παλαιότερη ονομασία του χωριού είναι Βάντσα .

Μια περιοχή με πλούσια ιστορία την οποία επιβεβαιώνουν τα πολλά ευρήματα της Κλασικής περιόδου που αποδεικνύουν την ύπαρξη μικρής πολιτείας με ίχνη ακρόπολης.

Στα χρόνια αυτά ( κλασική εποχή είναι η χρονική περίοδος της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, περίπου 200 χρόνων, από το 499 π.Χ. έως το 323 π.Χ., κατά την οποία υπήρξε ραγδαία άνθιση στον χώρο του πολιτισμού)τοποθετείται και ο τάφος νεαρής κόρης που ανακαλύφθηκε στην θέση «Ζίγρες».

Το έθιμο να τελούμε τα γαμήλια έθιμα και στολίζουμε για γάμο ένα νεαρό άτομο και κυρίως ένα νεαρό κορίτσι την μέρα που το χάνουμε υπήρχε από πολύ παλιά .Νύφη νεκροστόλισαν την κοπέλα αυτή οι γονείς της βάζοντας της τα πολύτιμα και λεπτοδουλεμένα σκουλαρίκια της που είναι σωστά αριστουργήματα μικροτεχνίας και τις τρεις τοξωτές πόρπες, στολίζοντας έτσι το μακρύ λευκό της φόρεμα .Της έβαλαν επίσης και το χρυσό της δαχτυλίδι του αρραβώνα που είχε επάνω χαραγμένη παράσταση φτερωτού έρωτα . Κόσμησαν το λαιμό της με ένα χρυσό περιδέραιο με πλεχτή τετραπλή αλυσίδα και κεφάλια λιονταριών .Αρκετά χάλκινα και ασημένια κομψοτεχνήματα ήταν μαζί με τα κοσμήματα της τα οποία όμως φθάρθηκαν αρκετά έως καταστράφηκαν λόγω της σύστασης του εδάφους.

Πήλινα ερυθρόμορφα αγγεία , χάλκινα κτερίσματα και ένα ασημένιο σκυφίδιο ήταν τα προικιά που την συνόδευαν. Σίγουρα ήταν περισσότερα τα οποία φυσικά καταστραφήκαν με το πέρασμα των αιώνων.

Ξεχωριστό εύρημα δίπλα στα προικιά της χρυσής κόρης της Βάντσας τα παιδικά της παιχνίδια , τα «κότσια»(αστράγαλοι από κόκκαλα ζώων) τοποθετημένα προσεκτικά από τους πονεμένους γονείς της επειδή γι΄ αυτούς ήταν πάντα το παιδάκι τους .

Σε διάφορες τοποθεσίες της Άνω Κώμης ανακαλύφθηκαν επίσης και βυζαντινά ευρήματα τα οποία φανερώνουν πως η περιοχή δεν ήταν ένα απλό χωριό αλλά ένα κεφαλοχώρι που είχε έντονη ανάπτυξη .

Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, το χωριό είχε την ονομασία Βάνιτζα αποτελούσε κτήμα της μονής Ολυμπιώτισσας μαζί με τους πολλούς νερόμυλους, όπως προκύπτει από χρυσόβουλα του 1336, του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου. Την περίοδο αυτή αποτελούσε Καπετανίκιο και η Βάνιτζα ήταν η έδρα του.

Το Καπετανίκιο Βάνιτζας υπάγονταν στο Θέμα Σερβίων.
Επί τουρκοκρατίας η περιοχή έσφυζε από ζωή. Η τοποθεσία της περιοχής , οι νερόμυλοι και η παραγωγή αλευριού, η πλούσια παραγωγή κηπευτικών λόγω του ευφόρου εδάφους, των νερών και της οικολογικής λίπανσης γέννησαν πολλές δοσοληψίες ανάμεσα σε έμπορους και κατοίκους του χωριού .Να προσθέσουμε αυτούς που ερχόταν από μακριά για να αλέσουν και έπρεπε να διανυχτερέψουν με το σιτάρι τους , τους κυρατζήδες που φόρτωναν για μακρινά ταξίδια ντόπια προϊόντα, τους περαστικούς και τους Τούρκους στρατιωτικούς και τους φοροεισπράκτορες .

Όλοι αυτοί έπρεπε κάπου να μείνουν γι΄ αυτό το λόγο κτίστηκε ένα εντυπωσιακό χάνι για να εξυπηρετήσει τις παρούσες ανάγκες .Λόγω της τελικής του μορφής , με τρεις ορόφους , σοφίτα και αρκετούς στάβλους μπροστά σε σχήμα πι , φανταζόμαστε πως ο κόσμος που εξυπηρετούσε ήταν αρκετός .Να προσθέσουμε και τους ντόπιους που είχαν τον νερόμυλο για ενημέρωση και ψυχαγωγία και περνούσαν καθημερινά πολύ χρόνο στο χάνι της Βάντσας . Χτίστηκε σίγουρα με έξοδα και την εποπτεία των Τούρκων από ντόπιους μάστορες που πελέκησαν με ξεχωριστή μαστοριά την ντόπια πέτρα .

Αποτελούσε κόμβο και σημείο συνάντησης των Κυρατζήδων που πήγαιναν άλλοι προς τα Βαλκάνια και τις παραδουνάβιες χώρες , άλλοι προς την Σιάτιστα , άλλοι προς την Ελάσσονα στο Χάνι του Χατζηγώγου και άλλοι προς το λιμάνι του Βόλου. Φυσικά γινόταν αγοραπωλησίες με ντόπιους και ξένους εμπόρους που βρισκόταν εκεί με πανιά , μάλλινα , κρασιά ,σαφράνι, τσίπουρο, αλεύρι , κηπευτικά ,ξύλινα , χάλκινα και ότι γενικά παραγόταν ή κατασκευαζόταν στην περιοχή και όχι μόνο.

Οι ίδιοι μάστορες έφτιαξαν και το πέτρινο γεφύρι που στέκεται ακόμα στις μέρες μας καμαρωτό αλλά που εμείς δεν μπορούμε να δούμε επειδή το κρύβει ένα τσιμεντένιο κατασκεύασμα που χτίστηκε μπροστά του .Αν κάποιος κατέβει τον δρόμο θα το δει διατηρημένο σε καλή κατάσταση και πανέμορφο.

Μετά την Τουρκοκρατία το χάνι της Βάντσας και ο νερόμυλος πουλήθηκαν στους Βαμβακάδες επειδή η περιοχή είχε αρχίσει να φθίνει και να σταματούν τα αλισβερίσια και οι κυρατζήδες βρήκαν άλλες στράτες ή σταματούσαν σιγά σιγά μια και άλλα μέσα έκαναν πια τις μεταφορές και τις μετακινήσεις τους .

Το 1922 για κάποιο χρονικό διάστημα βρήκαν φιλοξενία πρόσφυγες από την μικρά Ασία και τον Πόντο μέχρι να τους δοθεί γη και να φύγουν κυρίως προς την περιοχή της Πτολεμαΐδας .

Το 1935 ο γίγαντας πληγωμένος από τον χρόνο και την παραμέληση κατεδαφίστηκε και οι πέτρες του πουλήθηκαν για να χτιστούν άλλα οικήματα .

Στις μέρες μας εκεί που βρισκόταν το Χάνι της Βάντσας κτίστηκε με τον παραδοσιακό πετρόκτιστο τρόπο ένα εξοχικό κέντρο όπου μπορεί κάποιος να περάσει όμορφα μέσα στην φύση και στα ρέματα .Η τοποθεσία είναι πριν το χωριό Άνω Κώμη και ονομάζεται «Παλιός μύλος» Απέχει περίπου 6-7 χιλιόμετρα από την πόλη της Κοζάνης βρίσκεται στο 3ο χλμ Κρόκου- Άνω Κώμης. Ακριβώς στην στροφή βρίσκεται και το γεφύρι της Άνω Κώμης καλοδιατηρημένο αλλά δυστυχώς κρυμμένο από τα μάτια του επισκέπτη .

Αυτά τα λίγα για την χρυσή κόρη της Βάντσας , το καπετανίκιο της Βάνιτσας και το Χάνι της Βάντσας , ελπίζω να σας ταξίδεψα ευχάριστα στο παρελθόν και να ανέδειξα κομμάτια ιστορίας αυτού του δραστήριου τόπου .

Ιωάννα Κύρου
πηγές :1)”Ιστορία και πολιτισμός “Μορφωτικός Σύλλογος Άνω Κώμης
2)Βικιπαίδεια
3)Αφηγήσεις κατοίκων