ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΚΟΖΑΝΙΤΗ
του Γιάννη Κορκά
Το Χαρακτηριστικό γνώρισμα της Κοζανίτικης Αποκριάς του Φανού , είναι από τα μοναδικά έθιμα πανελλήνια και διατηρήθηκε αναλλοίωτο από τα παλιά χρόνια μέχρι σήμερα.
Ου Φανός είναι το άναμμα της φωτιάς σε διάφορες γειτονιές ή σταυροδρόμια και είναι αποκλειστικό δημιούργημα της γειτονιάς και χάρη στους ανθρώπους της γειτονιάς λειτουργεί κάθε αποκριά και διαδίδεται από γενιά σε γενιά. Ανάβει ο Φανός της μεγάλης αποκριάς, Κυριακή της Τυροφάγου, και κρατάει μέχρι το πρωϊ της Καθαράς Δευτέρας. Ου Φανός είναι το αποκορύφωμα του γλεντιού των αποκριών της Κοζάνης.
Η προετοιμασία του φανού γίνεται από την προηγουμένη, σε αλάνα η πλατεία της γειτονιάς, φκιάχνουν έναν βωμό από πέτρες και στο βάθος αυτού τοποθετούν το δαδί, το ανάβουν και λαμπιρίζει η Φλόγα . Την Κυριακή οι μικροί της γειτονιάς με ένα «τσινί» τσίγκινο πιάτο στο χέρι, μαζεύανε δεκάρες για το φανό, και όποιος περνούσε του λέγαμε «καμιά δεκάρα για το φανό», συμμετείχα κι εγώ με πιάτο τσινί, το πατρικό μου σπίτι στην οδό Παύλο Χαρίση και είχαμε δύο φανούς, «Λάτσκ’ τ’ πηγάδ’» και του «Κιραμαριού». με τα λεφτά αυτά αγόραζε η επιτροπή του φανού δαδί. Στολίδια για το φανό βάζανε « φιλουρίδια»- σερπαντίνες, τα οποία έπαιρναν οι μεγαλύτεροι από τα κέντρα διασκεδάσεως το πρωϊ που τα έβγαζαν έξω από το κέντρο και είχαμε αφθονία από «φιλουρίδια»- σερπαντίνες. Στο φανό ο χορός ήταν σε δύο σειρές μία σειρά οι άνδρες και μία οι γυναίκες, ντυμένοι με τοπικά ρούχα και καλλίφωνους τραγουδιστές. Τα παλιά χρόνια γύρω από το φανό αράδιαζαν σαμάρια από Γαϊδούρια και καθόντουσαν οι γέροι και οι γριές ή ακόμη και σκαμνιά για να κάθονται. Δίπλα είχαν και μια βαρέλα με τοπικό κρασί έπιναν τραγουδούσαν και κερνούσαν και τους επισκέπτες. Ο κορυφαίος τραγουδιστής που τραγουδούσε το πρώτο στίχο, χτυπούσε τα χέρια και επαναλάμβαναν οι χορευτές που ήσαν πιασμένοι στο χορό. Έλεγαν τραγούδια της Αγάπης, της Ελληνικής Λεβεντιάς, κλέφτικα, της αντρειοσύνης και σατιρικά σκωπτικά , τα «ξιανέντροπα» «νοικουκιρίσια» «Μασκαραλίτια». Περιστρεφόμενα γύρω από το σεξουαλικό θέμα. Τα τραγούδια αυτά τα έλεγαν μετά της 12 το βράδυ που έφευγαν οι γυναίκες. Τα τραγουδούσαν με υπονοούμενα χωρίς επίθετα και καταλήξεις σε αντίθεση με ότι συμβαίνει σήμερα, που τραγουδούν νέοι και νέες με ελευθεροστομία , ωμά και προκλητικά, που χάνει το νόημα, του αποκριάτικου γλεντιού , και την παράδοση του λαού, μεταφραζόμενος ο φανός σε Αριστοφανική παράσταση. Ο φανός της Κοζάνης με τη λάμψη της φλόγας του, εκφράζει ένα μήνυμα μια καλή αγγελία . Το μήνυμα της άνοιξης, της ανάστασης της φύσης, τη Ανάστασης του Κυρίου, αλλά και της ανάστασης και του λυτρωμού του γένους από τη σκλαβιά τότε από του Οθωμανούς.
Προτού πάνε στο φανό συγκεντρώνονται οι οικογένειες με παιδιά και εγγόνια και πηγαίνουν στους παππούδες να «Σχωρεθούν» , τα παιδιά φιλούν το χέρι του παππού και της γιαγιάς και των γονέων τους, λέγοντας « Σ’χουρημένα» και εκείνοι θα τους δώσουν την ευχή τους «Σ’ χουρημένα, καλή Σαρακουστή κι τ’χρόν’ καλύτερα», θαυμάσετε το δέσιμο της οικογένειας και το σεβασμό στην αξία της οικογένειας . Στη συνέχεια τους κερνούν το γλυκό της αποκριάς ,που το έθιμο είναι ο Μπακλαβάς ή το Κανταϊφι και ο παππούς θα κάνει τη «χάσκα» , στον κλώστη (που άνοιγαν φύλλο για πίτα), θα δέσουν μια μακριά κλωστή, στην άκρη της κλωστής δένουν ένα αυγό βρασμένο και ξεφλουδισμένο , έπειτα κουνάει τον κλώστη ο παππούς όπως το εκκρεμές και προσπαθεί να κατευθύνει το αυγό στο ανοιχτό στόμα αυτού που περιμένει τη σειρά του, το θέαμα είναι διασκεδαστικό προσπαθούσαμε να χάψουμε το αυγό, που μας ξέφευγε και πάλι από την αρχή, κάποιος όμως θα χάψει το αυγό και ο «Χάσκας τελειώνει. Το ζήσαμε το έθιμο της Χάσκας, πηγαίναμε στον παππού μας και μας έκανε τη Χάσκα . Μετά όλοι μαζί πηγαίνουν στους φανούς.
Το έθιμο του Φανού κατά την παράδοση το έφεραν στην Κοζάνη οι πρώτοι οικιστές που ήρθαν στην Κοζάνη από την Ήπειρο κατά τον 15ον αιώνα όπου είχε μεγάλη διάδοση ο φανός. Ιστορικοί ερευνητές παρομοιάζουν το χορό του Φανού αναπαράσταση του «Πυρρίχιου» χορού, και συγκρίνουν τις εορταστικές εκδηλώσεις του Φανού με τις αντίστοιχες Διονυσιακές γιορτές των Αρχαίων και τη Πυρρίχη. Η Πυρρίχη ήταν χορός πολεμικός των Σπαρτιατών που γίνονταν γύρω και πάνω από τις φωτιές. Αργότερα μπήκε στις Διονυσιακές γιορτές κι’ έγινε διονυσιακός , οργιαστικός χορός, φαινόμενα που παρουσιάζει και ο φανός σήμερα με τα ελευθερόστομα τραγούδια. Παραθέτω δύο σατιρικά τραγούδια: 1. Ο Πόντικας και ο Ψύλλος.
Είπαμε ψέμματα πουλλά/ ας πούμε κι’ μια αλήθεια/ . Ποιος είδιν ψάρι στο Βουνό, γουρούνι με σαμάρι/κι πόντικαν με…κέρατα κι ψύλλον με μουστάκια/.Τουν ψύλλου τούν εφόρτοσαν εννιά κιλά ρουβύθια κι’απάν’ στου μεσοσάμαρου σαράντα κουλουκύθια…,/Ήταν λάσπες και βρουχές κι ου αγάς του στα καπούλια/.
Τούν ψύλλου τούν καλλίγουναν στη μέση απ’ τ’ παζάρι/ εννιά αλμπάντες τούν κρατούν κι τρεις τούν καλλιγώνουν/σαν έδουκε κι κλώτσισιν ,ταράχτιν του παζάρι!
- «ξιανέντροπο» τραγούδι, «Τς θειάς τς Βασίλους»
Κίνησα να πάου στου μύλου, μι τη θειά μου τη Βασίλου,/ ήρθιν η σειραμ’ ν’ αλέσου, του Τσουβάλι μου να δέσου/ Μα η Βασίλου δε μ’αφίνει , του δικό της θέλ’ να γίνει./Σπρωξ’ αυτή κι σπρώξ ιγώ, Παπχατ’ αυτή πουπάν ιγώ/ Άχ’ μάρ θειά μ’, αν ήσαν ξεν’, τι κακό πού χά νά γέν’/ Κάμι γιεμ’ ισύ τη δλεία σ’, Πάλι ιγώ τα είμι θειά σ’.
Ένα τραγούδι της Αγάπης: Βγάτε αγόρια στο χορό,/κορίτσια στο σιργιάνι,/ να τραγουδήσω και να πω πως πιάνεται η αγάπη./Από τα μάτια πιάνεται, στα χείλη κατεβαίνει/ κι από τα χείλη στην καρδιά ,ριζώνει και δεν βγαίνει.
Τα παλιά χρόνια Φανοί γένονταν στους μαχαλάδες: Στο Κιραμαριό, στ’ Λάτσκ’ τ’ πηγάδ’, στου Μισκάθκιου, Ου Βλάκχους , στα Μπουγδανάθκα, στην πλατεία Αυλιώτη , στον Άγιο Δημήτριο, κάτω από το 1ο δημοτικό μπροστά στο σπίτι του Σιώμου (Μουμόλα), κουνιάδος του ευεργέτη Μαμάτσιο, ήταν στενοσόκακο με καλντερίμι κι έπαιζε βιολί ου ντιούντιος. Αργότερα έγιναν φανοί στο «πηγάδ’ απ’ τ’ Κιραμαριό», στη συνοικία Γιτιά, στην ιστορική Σκ’ρκα, στη συνοικία Αλώνια, στην πλατεία Παύλου Μελά, και τα τελευταία χρόνια, στο «Λάκκου τ’ Μάγκανι», στη συνοικία πλατείας Αριστοτέλους, κάτω από Μαμάτσειο Νοσοκομείο από τους « Κασμιρτζήδις», στην συνοικία Αγίου Αθανασίου, στα πλατάνια ,και στη συνοικία Κρεβατάκια από πέρυσι. Σήμερα συνολικά είναι 14 οι Φανοί στην Κοζάνη που ανάβουν τις απόκριες. Φανοί γίνονται αναβιώνοντας το έθιμο στα γύρω χωριά και σε κωμοπόλεις της περιοχής. Επίσης ανάβουν φανό και οι σύλλογοι Κοζανιτών Θεσσαλονίκης και Αθηνών τις απόκριες. Να ριχτούν όλ’ καλά με πολλά τραγούδια και σεμνά, τηρώντας την παράδοση. Κι τ’ χρόν’ πάλι στου φανό να είμαστε καλά και να γλεντήσουμε την παράδοση την παλιά ανάβοντας το Φανό με τραγούδια απ’ του μαχαλά .
Εικόνες -Φωτογραφίες
Φανός από τα «Μπουγδανάθκα»
Φανός «Πηγάδ απ’ τ’ Κιραμαριό»
Χάσκα στουν Ουντά στο Πηγάδ ‘άπ’ τ’ Κιραμαριό, ο Παππούς Θ. Κόμπος με τον κλώστη και το αυγό, να παρουσιάζει τη Χάσκα , τα παιδιά είναι του συλλόγου ο Σωτήρης Πάτσιος, Αντώνης Παγκαρλιώτας, Παπαδέλης Άκης και Λευτέρης Βωβός, με τοπικές ενδυμασίες. Ωραία εικόνα το έθιμο της Χάσκας. Παλιά χρόνια και όμορφα, ευτυχώς την αναβιώνει ο σύλλογος. Απόκριες
Στουν Οντά του Φανού της Σκ΄ρκας, είναι από δεξιά ο παραδοσιακός και πολλά χρόνια πρόεδρος Λάζαρος Κουζιάκης, Θύμιος Τσιμπέρης, Γιάννης Κορκάς, Γρηγόρης Τράγιας αείμνηστος, Γιώργος Κουζιάκης, που είναι μέλη του συλλόγου . Καμαρώσετε τον ωραίο και παραδοσιακό Ουντά. Απόκριες 1994.
Αποκριάτικος χορός του συνδέσμου Κοζανιτών Αθηνών « Ο ΛΑΣΣΑΝΗΣ» το 1992, προ 25 ετών, στη φωτογραφία ο πρόεδρος του συνδέσμου Βασίλης Πασχαλίδης , ο αειθαλής Θανάσης Χαλκιάς συμβολαιογράφος και άλλα μέλη ,ήμουν κι εγώ εκεί , άναψαν φανό και τραγούδησαν αποκριάτικα τραγούδια σεμνά.
Καθαρά Δευτέρα 1938, στο πάρκο του Αγίου Δημητρίου όπου τιμούνται οι φανοί. Κοζανίτες βγήκαν για να παρακολουθήσουν την εθιμική εκδήλωση βράβευσης των Φανών και είναι από αριστερά, οι Γ, Μπαμπαράγκανας ή Βελεντσάης, 105 ετών, Δ. Μέλλιος 93 ετών, Ν. Μπαμπαράγκας 102 ετών, Γ. Μπηλιώνης όρθιος, Ν. Κωσταρέλας , Χρ. (Σιώμος) Γκούμας ταχυδρόμος, τους δύο τελευταίους δεν γνωρίζω. Γερό κόκαλο οι παππούδες. Αρχείο φωτό Ι. Κορκά. 20-2 2017.
