Το διατηρητέο Αρχοντικό του Νικολάου Βούρκα αποτελεί ένα από τα ελάχιστα παλαιά μνημεία που απέμειναν στην Κοζάνη και, όπως έχει αποφανθεί και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης, χρειάζεται αποκατάσταση, ενώ θα μπορούσε να δημιουργηθεί στο Αρχοντικό μια βυζαντινή συλλογή, εν είδει μουσείου, που δεν υπάρχει στην Κοζάνη. Η ιδέα είναι της Εφορείας Αρχαιοτήτων και είναι έξοχη, δείγμα ότι ενδιαφέρεται σοβαρά για τον πολιτισμό και την ιστορική μνήμη του τόπου. Όταν ένας υπεύθυνος σοβαρής υπηρεσίας και οργανισμού έχει, κατά τη λαϊκή φράση ανοιχτό μυαλό, κάνει έργο αξιόλογο και τιμά τη θέση του. Η προϊσταμένη, λοιπόν, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνη κ. Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη, αποδεικνύει ότι έχει συναίσθηση της υψηλής αποστολής της.
Όσον αφορά την ονομασία του Αρχοντικού, θα έπρεπε να ονομάζεται Αθανασίου Κατσικά,σύμφωνα με τους απογόνους της οικογένειας. Μεταφέρω τα επιχειρήματα για την ορθή ονομασία από το βιβλίο «Ρίζες Γρυπές…προορισμός Κοζάνη» της κυρίας Ολυμπίας Γκίμπα-Τζιαμπίρη, ομ. Καθηγήτριας του ΑΠΘ και πρώην αντιπρυτάνεως, η οποία είναι δισέγγονη της Χιονίας, θυγατέρας του Ηλία Κατσικά, που ήταν και ο ιδιοκτήτης του Αρχοντικού. Η διαδρομή της οικογένειας έχει ως εξής.Ο Ηλίας Κατσικάς, μεγαλέμπορος με γουνεμπορική επιχείρηση στη Βιέννη μαζί με τα αδέρφια του, εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη και αγόρασε το Αρχοντικό από τον φίλο του Μουράτη, ο οποίος ήταν και αυτός στην Πέστη, μεγαλέμπορος και ευεργέτης της Κοζάνης. Εκεί εγκαταστάθηκε και ο πατέρας του Αθανάσιος Κατσικάς. Ο Ηλίας νυμφεύθηκε τη Ματιώ Τάταρη από την Καστοριά, κόρη μεγάλου γουνεμπόρου στο εξωτερικό. Απέκτησαν τέσσερα τέκνα: τον Θανάση, τη Χιονία, τη Μαριγώ και την Αλεξάνδρα.
Η Χιονία παντρεύτηκε το 1881τον γιατρό Γεώργιο Μεταξά, ο οποίος προσέφερε τα μέγιστα στον Μακεδονικό Αγώνα και ήταν μέλος της Εθνικής Άμυνας Κοζάνης. Η Χιονία διέθεσε τη μεγάλη προίκα της στον Μακεδονικό αγώνα για αγορά οπλισμού. Η πρώτη κόρη της Χιονίας πήρε το όνομα Ολυμπία, η οποία παντρεύτηκε τον φαρμακοποιό Βασίλη Γκίμπα με καταγωγή από τη Σιάτιστα. Ο γιος τους Γεώργιος είχε θυγατέρα την Ολυμπία, την Καθηγήτρια που συνέγραψε το βιβλίο της οικογένειας, με πολλά και λεπτομερή στοιχεία καθώς και γεγονότα ιστορικά της περιόδου εκείνης και περιοχής, τα οποία είναι χρήσιμα για όλους μας. Είναι πολύ επιμελημένο το βιβλίο, ιστορικά, ερευνητικά και με γραφή κατανοητή, παρουσιάζοντας τους ανθρώπους της εποχής με τις διακρίσεις τους στις επιχειρήσεις στην επιστήμη και στην κοινωνία. Από τα παρατεθέντα στο εν λόγω βιβλίο, προκύπτει η συγγένεια της συγγραφέως με την οικογένεια του Ηλία Κατσικά.
Η δεύτερη κόρη Μαριγώ παντρεύτηκε τον επιχειρηματία Γεώργιο Βούρκα, με τον οποίο απέκτησαν δύο τέκνα, τον Νικόλαο, που φέρει το όνομά του το αρχοντικό παρατύπως, και τη Θεοδώρα. Ο Νίκος μετανάστευσε στις ΗΠΑ και έμεινε εκεί, χωρίς να έχει καμία σχέση με το Αρχοντικό. Θα γράψω άλλη φορά για τον Βούρκα, ο οποίος νυμφεύθηκε την Κοζανίτισσα Ζωγραφίδου, η οποία μετανάστευσε μαζί του στις ΗΠΑ. Προηγουμένως είχε δωρίσει την οικία της στον Δήμο Κοζάνης. Το ζεύγος παρέμεινε στις ΗΠΑ, ενώ δεν γνωρίζουμε πλέον τίποτε για αυτούς.
Η τρίτη κόρη του Ηλία Κατσικά, η Αλεξάνδρα, παντρεύτηκε τον έμπορο Θεόδωρο Γ. Παπαδέλη, με τον οποίο απέκτησαν έξι παιδιά. Το ζεύγος έλαβε προίκα την αυλή, που ήταν μεγάλη, και εκεί έκτισε κατοικία ο Κατσικάς, για να μείνει ο Παπαδέλης. Οι παλιοί θα θυμούνται τη γειτονιά αυτή. Υπάρχουν συγγενείς απόγονοι του Θ. Παπαδέλη εν ζωή, οι οποίο και μου κατέθεσαν τα στοιχεία. Ο γιος του Ηλία, ο Θανάσης, έκανε και αυτός εμπόριο στη Ρουμανία, όπου διέμεναν τα αδέρφια του πατέρα του. Αφού ο Ηλίας απεβίωσε, από καρδιακή προσβολή, το έργο του συνέχισε ο γιος του Θανάσης.
Μια άλλη μαρτυρία σχετικά με την ορθή ονομασία του Αρχοντικού προέρχεται από τους κατοίκους της γειτονιάς, οι οποίοι ονομάζουν την περιοχή «Κατσ’κάθ’κα». Χαρακτηριστικά, ο Γιάννης Πλόσκας πρόεδρος των Κασμιρτζήδων, που προέρχεται από τη γειτονιά αυτή, αναφέρει: «Είμι ου Γιαν’ς τ’ς Λένγκους απ’ τα Κατσ’κάθ’κα». Πώς ονομάστηκε το Αρχοντικό Νικολάου Βούρκα δεν γνωρίζω. Θα πρέπει όμως να πάρει το πραγματικό όνομα και αυτό είναι αρμοδιότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης, βασιζόμενη και στα στοιχεία που παρέθεσα από τους απογόνους της οικογενείας Κατσικά.
Η κ. Ολυμπία Γκίμπα γράφει στο βιβλίο της τα ακόλουθα σημαντικά για την ιστορία του διατηρητέου Αρχοντικού. «Το Αρχοντικό Κατσικά-Βούρκα αποτελεί από το 1965 με μία σειρά πράξεων, ιστορικό διατηρητέο μνημείο της Κοζάνης. Το 1990 παραχωρήθηκε για 30 χρόνια στο Υπουργείο Παιδείας(ΥΠΕΠΘ), προκειμένου να στεγαστεί εκεί το Ιστορικό Αρχείο Κοζάνης, αφού πρώτα ο Δήμος το αναστηλώσει και το αποκαταστήσει. Ύστερα από 18 χρόνια από την παραχώρηση, ουδεμία αναστηλωτική εργασία έγινε και δεν υποβλήθηκαν ούτε συντάχθηκαν οι σχετικές μελέτες. Το Αρχοντικό ερημώθηκε και απογυμνώθηκε από τα χαρακτηριστικά παραδοσιακά στοιχεία. Κατόπιν αυτού, η 17η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ζήτησε το 2008 την ανάκληση της απόφασης παραχώρησης του αρχοντικού στο ΥΠΕΠΘ .Από τη μεριά του το Υπουργείο ζήτησε να μην προχωρήσει η ανάκληση και να επανεξετασθεί το θέμα της αναστήλωσης του συγκεκριμένου μνημείου».
Κατά το περασμένο έτος η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης προέβη σε ανακοίνωση με τίτλο «Αποκατάσταση Αρχοντικού Νικολάου Βούρκα στην Κοζάνη». Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα από αυτή: «Για την αποκατάστασή του είχαν εκπονηθεί από την πρώην αρμόδια 17ηΕφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων δύο μελέτες, Στατιστική και Αρχιτεκτονική. Η εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης έχει φροντίσει για την εκπόνηση των δύο υπολειπόμενων μελετών, Ηλεκτρομηχανική και συντήρησης … Στόχος μας είναι να ενταχθεί σε κάποιο χρηματοδοτικό Ευρωπαϊκό πρόγραμμα (ΕΣΠΑ) … Σε σχέση με την επανάχρησή του, η πρόταση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης είναι να δημιουργηθεί στο Αρχοντικό Ν. Βούρκα μία Βυζαντινή συλλογή, που λείπει σήμερα από την πόλη της Κοζάνης και την ευρύτερη περιοχή. Στη συλλογή θα εκτεθούν όχι μόνο εκκλησιαστικά κειμήλια, αλλά και ευρήματα (ταφικά και οικιστικά)που προήλθαν από τις ανασκαφές σε οικισμούς και νεκροταφεία της Π.Ε. Κοζάνης. Για τον σκοπό αυτό απαιτείται επίσης εκπόνηση Μουσειολογικής-Μουσειογραφικής μελέτης».
Η πρωτοβουλία με την παραπάνω ιδέα της κ. Χονδρογιάννη, δείχνει την υπευθυνότητα με την οποία εργάζεται ως Δν/τρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης αλλά και το ενδιαφέρον της για τον Πολιτισμό. Αναμένουμε όμως και την πραγμάτωση του εν λόγω προγράμματος. Στην προσπάθεια αυτή δεν πρέπει να μένει απέξω και ο Δήμος Κοζάνης, που έχει χρέος ως Δημοτική αρχή να ενδιαφερθεί και να ασχοληθεί σοβαρά με την ανάδειξη του μνημείου, ανεξάρτητα αν το αρχοντικό ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού και όχι στον Δήμο. Διότι το Αρχοντικό αποτελεί πολιτιστική κληρονομιά της Κοζάνη και ανήκει πρώτα στους Κοζανίτες. Έτσι, με την ανακαίνιση του αρχοντικού μέσω ενός προγράμματος(ΕΣΠΑ),η Κοζάνη μπορεί να αποκτήσει Βυζαντινό Μουσείο, πολιτισμικό Κόσμημα για την πόλη, αλλά και ένα αποκατεστημένο παλαιό Αρχοντικό. Υπάρχουν βέβαια και πολλά άλλα μνημεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς που περιμένουν την ανάδειξή τους, και έχω επισημάνει μερικά. Αναμένουμε λοιπόν συγκεκριμένες πρωτοβουλίες και δράσεις για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης μας.
Φωτογραφία το Αρχοντικό Αθανάσιου Κατσικά
Γιάννη Κορκάς 18-2-2021
