Για τα Καρναβάλια της Κοζάνης και τη μακροχρόνια αυτή παράδοση των εκδηλώσεων των απόκρεω. Έχουν γραφεί βιβλία και πάρα πολλά κείμενα και άρθρα, ερευνώντας από που προέρχονται, που οφείλονται, με τι συνδέονται , ποιο είναι το νόημά των και πως καθιερώθηκαν να τελούνται και στην Κοζάνη με τη μορφή που έχουν οι εκδηλώσεις και ιδιαιτέρως ο ΦΑΝΟΣ , που είναι μοναδικό φαινόμενο στη Χώρα μας. Έχω παρουσιάσει τις εκδηλώσεις των απόκρεω πώς τελούνταν στην Κοζάνη από το 1905 μέχρι το 2008, με πολλά στοιχεία και ονόματα συμπολιτών που έπαιρναν μέρος στις εκδηλώσεις. Τα στοιχεία αυτά μου τα αφηγήθηκαν συμπολίτες μεγάλης ηλικίας όπως Άνθος Πεσλής. 96 χρόνων, Λουκάς Κορκάς 93 χρόνων, Ελένη Δελιβάνη-Μπλιούρα 93 χρόνων, που απεβίωσαν και (τιμούμε τη μνήμη τους) οι οποίοι τα έζησαν και συμμετείχαν στις εκδηλώσεις των απόκρεω. Τα έχω συμπεριλάβει στο Βιβλίο μου «ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ». Έκδοσης 2008.
ΈΚρίνα, ότι θα πρέπει να αναφερθώ στα ονόματα των ανθρώπων που έχουν ασχοληθεί επισταμένως και κατέγραψαν όλα τα στοιχεία που συνθέτουν τη μορφή των απόκρεω και την εικόνα του καρνάβαλου της Κοζάνης ,για να μαθαίνουν οι νέες γενιές, ποιοι ήσαν αυτοί που τα κατέγραψαν και εμπλούτισαν την πολιτιστική ιστορία της πόλης . Έτσι, τιμούμε και τη μνήμη ορισμένων που είναι αείμνηστοι, καθώς και των ζώντων που με τα γραπτά τους συνέβαλαν και στον εμπλουτισμό και στην καθιέρωση των λαϊκών εορταστικών Καρναβαλικών εκδηλώσεων με τη μορφή που τελούνται και την εικόνα που παρουσιάζουν, αναπαριστάνοντας το Φανό σε κάθε γειτονιά και τα τραγούδια που είναι Κλέφτικα, Δημοτικά, ερωτικά, σατιρικά, και άλλα. Ακολουθούν τα «Μασκαραλίτκα», «ξενέντραπα», η «νοικοκυρίσια» που τα θεωρούν ελευθερόστομα, τα τελευταία όμως χρόνια έχει παραγίνει η ελευθεροστομία των σεξουαλικών αναφορών στα τραγούδια που έχασαν την ομορφιά των τραγουδιών των χορευτών του Φανού, που τα τραγουδούσαν συγκεκαλυμμένα με υπονοούμενο νόημα, ώστε να προκαλούν χωρίς να σοκάρουν. Τα τραγούδια με υπονοούμενα τα έλεγαν τα παλιά χρόνια οι άνδρες χορευτές, μετά την αποχώρηση των γυναικών από το Φανό. Κατά τα μεσάνυχτα. Φυλάσσοντας έτσι τη γυναικεία αξιοπρέπεια και τη σοβαρότητα του Φανού.
Στην Κοζάνη εμφανίζονται τα έθιμα της Αποκριάς από το 1747.
- Το 1812. Έγραψε ο Χαρίσιος Μεγδάνης , Δάσκαλος, Λόγιος, ιστορικός, Ιερέας και Γιατρός «Το Ελληνικόν Πάνθεον» Στην Πέστη της Ουγγαρίας όπου δίδασκε.
2.Το 1932 γράφει σε συνέχειες ο καθηγητής Αργύριος Γκίσας, «Κοζανίτικη Αποκρηά» στην εφημερίδα της Κοζάνης Βόρειος Ελλάς.
- 1932. Ο Δημήτριος Ελλαδίτης, Λόγιος, γράφει «οι Καρνάβαλοι στη Βόρειο Ελλάδα», στην εφημερίδα της Κοζάνης Βόρειος Ελλάς.
- Το 1938, Ο Δημοσιογράφος Ι. Ζήρας της εφημερίδας ΦΩΣ της Θεσσαλονίκης και γαμπρός της Κοζάνης, παντρεμένος με τη Μαρίκα Αρμενούλη κόρη του Δημάρχου της απελευθέρωσης του 1912 Ν. Αρμενούλη. Περιγράφει γλαφυρότατα τα Καρναβάλια της Κοζάνης στην εφημερίδα του, συνεργαζόμενος με τον Λογοτέχνη και Δικηγόρο Κοζάνης Κων/νο Τσιτσελίκη . Ανελλιπώς κάθε χρόνο παρακολουθούσε και έγραφε. Αείμνηστοι
5.Το 1939. Άλλος Δημοσιογράφος ο Στάμ Στάμ της εφημερίδας Εμπρός των Αθηνών, έγραψε σειρά χρονογραφημάτων, που είχε παρακολουθήσει τις εκδηλώσεις και είχε συγκεντρώσει πολλά στοιχεία και όπως γράφει με χειμώνα και με κρύο -15 βαθμούς οι Κοζανίτες χόρευαν , Κοζιανιώτ’και «Ρίχνουνταν» στους Φανούς.Αείμνηστος
- 1961. Ο Καθηγητής Φόρης Τιτέλης, γράφει στην εφημερίδα Δυτική Μακεδονία για το Φανό της Κοζάνης.Αείμνηστος
- 1962. Ο Νάσης Αλευράς λόγιος, γράφει σε ένα μικρό βιβλιαράκι «Λαογραφική μελέτη» για το Φανό και για τα τραγούδια Φανού. Αείμνηστος.
- 1962. Τραγούδια Αποκριάτικα Κοζάνης σε βιβλιαράκι, ο Δημήτριος Γκαβανάς , δημοσιογράφος ,εκδότης εφημερίδας.Αείμνηστος.
- 1966. Γεώργιος Λυριτζής συνταγματάρχης εν.ά. και ιστοριοδίφης , γράφει μελέτη για το Φανό . σύζυγος της Κοζανίσσας Δασκάλας Αλεξάνδρας Βασιλείου. Αείμνηστοι.
- 1968. Ο Βασίλειος Σαμπανόπουλος, Διευθυντής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, περιγράφει «Το χρονικό της Κοζανίτικης Αποκριάς». Μία αξιόλογη μελέτη. Αείμνηστος
- 1971. Ο Ζήνων Πιτένης , ψευδώνυμο «ΛΙΟΛΙΟΣ» εκδίδει βιβλίο «ΚΟΖΙΑΝΙΩΤ’ΚΑ ΜΠΕΝΤΙΑ», Ηθογραφίες που αναφέρεται και στις αποκριές. Αείμνηστος.
12.1972. Ο Καθηγητής Λεωνίδας Παπασιώπης που ασχολήθηκε με το ιδίωμα και άλλα πολλά από τη ζωή των Κοζανιτών, Ηθογραφίες και παραδόσεις, εκδίδει τέσσερα Βιβλία που αναφέρεται και για τις αποκριές . Αείμνηστος.
13.1983. Ο Δάσκαλος Κωνσταντίνος Σιαμπανόπουλος, ο ιδρυτής του Λαογραφικού και ιστορικού μουσείου καθώς και το μουσείο του Μακεδονικού αγώνα στο Μπούρινο. Εκδίδει βιβλίο μελέτη «ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΑ ΚΟΖΑΝΗΣ» ( Παλιά και σημερινά). Καρναβάλια- Φανοί, Μπέντια –Τραγούδια. Έχει πολλά στοιχεία. Αξιοπρόσεκτα.
- 1983 Περιοδικό ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ αριθ. 4 του συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης, Φιλοξενεί Τα «ΞΙΑΝΕΝΤΡΑΠΑ» του Λεωνίδα Παπασιώπη, Ηθογραφικό για τις αποκριές.
15.1986. Περιοδικό ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, αριθ. 37, του συλλόγου Κοζανιττών Θεσσαλονίκης. Για το ΦΑΝΟ γράφει ο καθηγητής του ΑΠΘ. Κοζανίτης Γεώργιος Τσουμής. Αείμνηστος
Πολλά δημοσιεύματα γράφτηκαν για τους Φανούς του συνδέσμου Κοζανιτών Αθηνών, που πραγματοποιούσαν κάθε χρόνο. θα αναφερθώ στον Μανώλη Μαλούτα , πρώην Ιπτάμενος και εκπαιδευτής αεροπόρων. Ασχολήθηκε με το ιδίωμα έγραψε ηθογραφίες στο ιδίωμα και φυσικά και για τις Κοζανίτικες αποκριές, έμεινε στην Αθήνα, αείμνηστος φίλος και τιμώ τη μνήμη του.
16.1994. Στο περιοδικό «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ» τεύχος 344 γράφει η καθηγήτρια και ιστορικός Παπαθανάση-Μουσιοπούλου , «ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ». Και για την Κοζανίτικη αποκριά.
17.1994. Γράφει ο Κωνσταντούλης Σιώπης , της μεγάλης οικογενείας των Παπασιώπηδων, και δεύτερος εξάδελφος, έμεινε στη Λάρισα, ήταν δημοσιογράφος και κριτικός κινηματογράφου. Το 1997 τον πήρα συνέντευξη ήταν 100 ετών και του ευχήθηκα του χρόνου 1998 να τα γιορτάσει στην Κοζάνη τα γενέθλια του (101) ετών. Δυστυχώς το 1998 απεβίωσε. Έχει γράψει ένα βιβλιαράκι. «ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΙΑ ΚΟΖΑΝΗ» Όπου αναφέρεται στις Αποκριάτικες εκδηλώσεις. Ξεκινάει από το ΦΑΝΟ. «Ο Φανός ξεκίνησε από τις αρχαίες φρυκτόριες , μεγάλες φωτιές, που όπως λέγει η μυθολογία γύρω γύρω χόρευαν οι Κορύβαντες και οι Κόρδακες με άσεμνους χορούς, οι Βάκχες και οι νύμφες»
- 1998. Περιοδικό ΕΛΙΜΕΙΚΑ αριθ. 40, του συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης γράφει ο Στράτος Ηλιαδέλης Δρ. Ιατρός και μεγάλος Κοζανολάτρης «Από τους Φανούς των Κοζανιτών της Θεσσαλονίκης».
- 2000. Η Αποκριά στην Κοζάνη ( Μέσα απ’το χορό) της Ματίνας Τσικριτζή- Μόμτσιου, καθηγήτρια ξένων γλωσσών εκδίδει βιβλίο παρουσιάζοντας όλες της πτυχές της αποκριάς της Κοζάνης, της παρέλασης των αρμάτων , προετοιμασίας των φανών με τα τραγούδια , μαζί και φωτογραφίες που συγκροτούν ένα επιμελημένο βιβλίο, που δίνει όλη την εικόνα της Κοζανίτικης αποκριάς.
20.2000 Μάρτιος. Η «προέλευση του εορτασμού τη αποκριάς και των Φανών της Κοζάνης» Από τον Χαρίτωνα Καρανάσιο Δ/ντή του τμήματος της Ακαδημίας Αθηνών που ερευνά τον μεσαιωνικό και τον νέον Ελληνισμό . μία μελέτη αξιοπρόσεκτη και σημαντική που παραλληλίζει τις εκδηλώσεις της αποκριάς με αυτές των αρχαίων χρόνων και τη συνεχή χρονική αναβίωσή τους, σε πολλές μορφές μέχρι σήμερα, καθώς και τη συμμετοχή της Κοζάνης στην πραγματοποίηση των εκδηλώσεων της αποκριάς . Μια ιστορική διαδρομή που αναλύει τα γεγονότα των απόκρεω., κατά χρονικών περιόδων.
- 2005. Δυτικομακεδονικά γράμματα του συνδέσμου Γραμμάτων και
Τεχνών ( Μουσείο). «Αποκριές απ’ τα παλιά χρόνια» Ηθογραφία του Ντιούντιου του αγράμματου ( Θεοδ. Πατιάς). Που αναβίωσε το Φανό Μπουγανάθκα στη γειτονιά του. Αείμνηστος.
- 2006 . Το Βιβλίο του Θανάση Παναγιώτου , φαρμοκοποιού « Λίγα απ’ όλα» όπου αναφέρεται και για τα Καρναβάλια .Αείμνηστος
23.2008. Το Βιβλίο του Γιάννη Κορκά « ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ», αναφέρεται στην αρχή του άρθρου . Έχει γράψει και πολλά άρθρα στον τοπικό τύπο από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα, παρουσιάζοντας τις αποκριές.
- 2010. Το Βιβλίο του Θεόδωρου Λάκκα με τίτλο « ιβγίτι αγόρια μ’ στου χουρό» Αποκριά της Κοζάνης ,Τραγούδια των Φανών. Τραγουδάει στο Φανό «λάκκου τ’ Μάγγαν» , είναι γειτονιά του . Αλλά πέρα από το Φανό της γειτονίας του, Τραγούδησε αποκριάτικα τραγούδια. Στην πλατεία Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης. Στο Φανό του οικισμού Φιλοθέης του Δήμου Θέρμης , Θεσσαλονίκης, (εκεί διαμένουν πολλοί Κοζανίτες και ανάβουν Φανό κάθε χρόνο) .Στην πλατεία Ασωμάτων στην Αθήνα με τη Δόμνα Σαμίου, στον κύκλο εκδηλώσεων « Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός» στο στάδιο Ειρήνης και Φιλίας και στην εκπομπή της Μπήλιως Τσουκαλά « Έχει Γούστο», στην ΕΡΤ. Τραγούδησε τα αποκριάτικα « μασκαραλίτκα» ο ίδιος και με χορευτικό αποκριάτικο συγκρότημα από τους Φανούς τραγουδώντας «ξενέντραπα» τραγούδια.
Επίσης το έτος 2000, η ΕΡΤ με την Παναγιωταρέα παρουσίασε «αποκριάτικα δρώμενα της Κοζάνης»». Συμμετείχαν όλοι οι Φανοί από τρεις εκπροσώπους και κάθε φανός τραγουδούσε ένα τραγούδι μασκαραλίτκο από το Φανό του,. Είχε συγκροτηθεί και ένα χορευτικό από τους Φανούς ντυμένοι με τοπικές ενδυμασίες χορεύανε γύρω από Φανό που είχαν κατασκευάσει εντός της αίθουσας του στούντιο. Είχε μια λαϊκή έκφραση που εντυπωσίασε Πανελλήνια.
Τα Καρναβάλια της Κοζάνης και ο Φανός έχουν μεγάλη προβολή εντός Ελλάδας , αλλά και στο εξωτερικό όπου υπάρχουν σύλλογοι Κοζανιτών. θα αναφέρω από την προσωπική μου εμπειρία. Τους Συλλόγους Κοζανιτών της Αυστραλίας των πόλεων Μελβούρνης και Σίδνεϋ, με προμετωπίδα το Γ. Λασσάνη, ανάβουν Φανό τις αποκριές, έχω παραβρεθεί, επίσης στο Τορόντο Καναδά ,ο σύλλογος Κοζανιτών «ο Λασσάνης» ανάβει Φανό τις αποκριές. Παλαιότερα και ο σύλλογος Κοζανιτών Ν. Υόρκης Αμερικής άναβε Φανό, με πρόεδρο τον Τάσο Πιτένη, φίλος καλός, μου έλεγε ότι οι ηλικιωμένοι πρώτης και δευτέρας γενιάς μεταναστών έχουν αποβιώσει και δυστυχώ οι νέοι της τρίτης γενιάς δεν έρχονται και ο σύλλογος έχει αδρανοποιηθεί . Αλλά κάνουν φανό και στο Ντητρόϊτ, όπου μένουν αρκετοί Κοζανίτες , έχω και φωτογραφίες, να υπενθυμίσω ότι στις αρχές του 1900 οι περισσότεροι μετανάστες Κοζανίτες πηγαίνανε στο Ντητρόϊτ, που είχε πολλές Βιομηχανίες και ιδιαιτέρως αυτοκινήτων, όπως μου έλεγε ο Μενέλαος Ραπτούλης που είχε μείνει στο Ντητρόϊτ και τους γνώριζε όλους.
Αλλά και στο Μόναχο της Γερμανίας όπως μου έλεγε ο Θεόδωρος Σιακαβάρας που διαμένει 35 χρόνια στο Μόναχο , ανάβουν φανό τις αποκριές. Όπως και σε άλλες χώρες όπου μένουν Κοζανίτες
Συνεπώς, τα Καρναβάλια της Κοζάνης, διατηρούνται αναλλοίωτα και έχει καταστεί μία Λαϊκή πολιτιστική παράδοση που αναβιώνουν στις γειτονιές και συγκινεί ηλικιωμένους και νέους που συμμετέχουν στις εκδηλώσεις,
Κλείνοντας, να προσθέσω ακόμη, ότι από το 1931 που εκδίδονταν το ημερολόγιο της Δυτικής Μακεδονίας από τους εκδότες εφημερίδων Στ. Θεοδωσιάδη και τον Δημ. Γκαβανά. Δημοσίευαν πολλά άρθρα για τις αποκριές της Κοζάνης, καθώς και η Ηχώ της Μακεδονίας από το 1914 μετά η Βόρειος Ελλάς 1930 και στη συνέχεια η Δυτική Μακεδονία ,το Θάρρος , Ο Χρόνος και ο Πρωϊνός Λόγος.
Τα Καρναβάλια της Κοζάνης είναι συνδεδεμένα με τη ζωή των Κοζανιτών και με την πολιτιστική ιστορία ης πόλης.
Κι΄ να ριχτίτι σ’τ’ Φανούς τραγουδώντας τα «νοικουκυρίσια».
Γιάννης Κορκάς Φεβρουάριος 2018
