ΝΕΟΛΙΘΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΙΔΩΛΙΑ: «…Ίσως οι μητριαρχικές κοινωνίες που πιθανολογούνται από την παλιότερη αρχαιολογική έρευνα να μην υπήρξαν ποτέ, και ο θεός να μην ήταν ποτέ γυναίκα. Ίσως η ιδεατή εικόνα που μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας τα πήλινα ειδώλια των γυναικών της Σουλουκιάς, με τις περίτεχνες κομμώσεις, να μην αντανακλούν παρά μία μόνο από τις μορφές ενός πανάρχαιου και διαχρονικού αγώνα καταξίωσης και διεκδίκησης δικαιωμάτων…»
«ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ ΤΗΣ ΣΟΥΛΟΥΚΙΑΣ», λοιπόν, ηλικίας 8.000 και πλέον ετών τώρα, πέτυχαν παρά την αποσπασματικότητά τους, να μεταφέρουν μέχρι τις μέρες μας μια πολύ ωραία εικόνα για τη γυναίκα της νεολιθικής εποχής στην περιοχή της Κίτρινης Λίμνης, γνωστή ωστόσο σε γενικές γραμμές και από άλλους οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και της ευρύτερης περιοχής.
Το σημαντικό που προσέθεσε η εκτεταμένη σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στο νεολιθικό οικισμό της θέσης Σουλουκιά Ποντοκώμης την περίοδο 2014-2017, στο πλαίσιο επέκτασης του λιγνιτωρυχείου της ΔΕΗ, ήταν ότι έφερε στο φως ένα σπάνιο σύνολο 600 περίπου τμημάτων πήλινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων, τα οποία φαίνεται να αναπαριστούν στο σύνολό τους σχεδόν γυναικείες μορφές. Η αντιπροσώπευση των ανδρών είναι πολύ μικρή, φαινομενικά ίσως, καθώς διαπιστώνεται με σαφήνεια μόνο σε έξι κορμούς και σε τέσσερα από τα 264 κεφάλια που διατηρήθηκαν. Τα 50 από αυτά φέρουν ιδιαίτερα περίτεχνες ή πιο απλές κομμώσεις σε 20 τουλάχιστον διαφορετικά σχέδια – χτενίσματα, όπως διαπιστώθηκε κατά τη σχεδίασή τους. Πρόκειται για μια αξιοσημείωτη ποικιλία που δεν είναι γνωστή ακόμα από άλλο σύγχρονο οικισμό, παρόλο που κάποιοι τύποι αναγνωρίστηκαν και σε γειτονικούς οικισμούς.
Τα ειδώλια της Σουλουκιάς και η συνεργασία του Συλλόγου Κομμωτών Κοζάνης στο πλαίσιο σχετικής εκδήλωσης το 2018, μας βοήθησαν να προσεγγίσουμε ουσιαστικά την εικόνα της γυναίκας που έζησε στην περιοχή 8.500 χρόνια περίπου πριν από εμάς. Έριξαν πρόσθετο φως στην καθημερινότητά τους, αναδεικνύοντας την αγάπη τους για τον καλλωπισμό, την υψηλή αισθητική τους, την μεταξύ τους συνεργασία για το βέλτιστο αισθητικό αποτέλεσμα, καθώς και την κατασκευή και χρήση εργαλείων καλλωπισμού από φθαρτά υλικά, όπως χτένες και περόνες, αλλά και μαντήλες ή σκουφιά υφασμένα σε αργαλειούς ή πλεγμένα με μάλλινες κλωστές.
Τα διάφορα σχέδια των κομμώσεων που αναπαριστούν τα ειδώλια της Σουλουκιάς, είναι πολύ πιθανό να υποδηλώνουν καταρχάς ηλικιακές διαφοροποιήσεις: άλλα χτενίσματα φαίνεται να είχαν τα παιδιά, άλλα οι νέες γυναίκες και άλλα οι μεγαλύτερης ηλικίας. Μπορεί επίσης να υποδηλώνουν την ύπαρξη κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με τα πιο περίτεχνα, που απαιτούν και περισσότερο χρόνο πραγματοποίησής τους, να προσιδιάζουν περισσότερο στις «αρχόντισσες της πόλης». Αρκετές μορφές φαίνεται να καλύπτουν μέρος ή ολόκληρη την κώμη τους με κάποιο σκουφί ή μαντήλα. Δεν αποκλείεται, στις κομμώσεις αυτές να αποτυπώνονται και άλλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των γυναικών, αντανακλώντας το ρόλο τους στον μικρόκοσμό τους ή στην κοινωνία γενικότερα: ίσως δηλαδή διαφοροποιούνταν αυτές που βοηθούσαν στις γέννες, αυτές που ασχολούνταν με την κατασκευή της κεραμικής, και αυτές που ασχολούνταν με τη μαγεία ή με κάποια πρωτόγονη θρησκεία, δραστηριότητες που δεν είναι εύκολα ορατές στα αρχαιολογικά ευρήματα και είναι πολύ δύσκολο να προσεγγιστούν. Οι κομμώσεις των γυναικών της Σουλουκιάς, θα μπορούσαν επίσης να στηρίξουν θεωρίες για την υψηλή θέση της γυναίκας στην νεολιθική κοινωνία, ωστόσο αυτό και μόνο το στοιχείο δεν αρκεί, αφού η «όμορφη εικόνα» δεν συνεπάγεται πάντα ή απαραίτητα και το δικαίωμα έκφρασης δημόσιου λόγου ή συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων μιας κοινωνίας. Η θέση και η εικόνα που κάθε κοινωνία επιφυλάσσει για τη γυναίκα είναι σε άμεση συνάρτηση με τις ιδεολογικές της αντιλήψεις, ιδιαίτερα σε σχέση με την αγνότητα και καθαρότητα. Αδιαμφισβήτητα όμως, οι κομμώσεις αυτές αντανακλούν το υψηλό βιοτικό επίπεδο της νεολιθικής κοινωνίας.
Από τα ειδώλια της Σουλουκιάς και των άλλων οικισμών του νομού Κοζάνης που έχουμε στη διάθεσή μας, και τις παρατηρήσεις κατά την πειραματική προσέγγισή τους, διαπιστώνεται πως σε όλη την περιοχή οι γυναίκες διέθεταν πολύ μακριά μαλλιά, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν είχαν τη δυνατότητα να τα κόψουν. Ίσως μάλιστα να τα έκοβαν σε κάποια ηλικία και να τα χρησιμοποιούσαν ως πρόσθετα για την κόσμηση της κώμης τους, και ίσως αυτό να συνδεόταν με σημαντικούς σταθμούς της γυναικείας ωριμότητας. Διαπιστώνουμε επίσης πως οι γυναίκες δεν είχαν καλυμμένα τα πρόσωπά τους ούτε και τα μαλλιά τους, το δεύτερο, τουλάχιστον όχι πάντα και όχι όλες, επιδιώκοντας να είναι όμορφες, κάτι που όπως φαίνεται ήταν ηθικά αποδεκτό από τη νεολιθική κοινωνία. Ο καλλωπισμός τους περιελάμβανε επίσης κοσμήματα από διάφορα υλικά, ενώ πολύ πιθανή θεωρείται η χρήση φυτών και ανθέων για τον καθημερινό ή τελετουργικό στολισμό.
ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΙΔΩΛΙΑ, ας σημειωθεί ότι η μικρογραφική απόδοση της πραγματικότητας, με την αναπαράσταση του «ανθρώπου» και του «έμψυχου» και «άψυχου» περιβάλλοντός του, αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του πολιτισμού σε ολόκληρο το νεολιθικό κόσμο (6.500-3.000 π.Χ. περίπου) και μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν.
Άλλοτε, στις πρώιμες κυρίως περιόδους της νεολιθικής εποχής, μιμούνται πιο πιστά το πρωτότυπο (φυσιοκρατικά), τονίζοντας επιλεκτικά κάποια σημεία, συνήθως τα σχετικά με τη γονιμότητα, άλλοτε, στις ύστερες, αποδίδουν αφαιρετικά την εικόνα (σχηματικά), αποσιωπώντας γνωστά στους κατασκευαστές και χρήστες στοιχεία, ανάγοντας συχνά την ανθρώπινη μορφή σε σύμβολο.
Σε σχέση με την ερμηνεία των νεολιθικών ειδωλίων, γύρω από την οποία έχουν διατυπωθεί πολλές και αντικρουόμενες απόψεις, με παλαιότερη αυτήν της σύνδεσής τους με ένα πρωτόγονο θεϊκό πάνθεο και τη Μεγάλη Μητέρα – θεά της γονιμότητας, τα διαθέσιμα στοιχεία από την περιοχή της Κοζάνης στηρίζουν την πολύσημη χρήση τους και το εφήμερο του κοινωνικού και ιδεολογικού νοήματός τους, όπως δέχεται σήμερα η έρευνα.
Επιπλέον, για την αρχαιότερη και μέση νεολιθική, που τοποθετούνται και τα ειδώλια της Σουλουκιάς, θεωρούμε πολύ πιθανό να αναπαριστούν άτομα, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους να αποτυπώνονται πάνω σε μια γενικότερη ομοιόμορφη τυπολογία. Η σύνδεσή τους κατά κύριο λόγο με τα οικήματα, σε συνδυασμό με την υπεραντιπροσώπευση του γυναικείου φύλου, υποδηλώνει πως η κατασκευή και χρήση τους συνδέεται με τις γυναίκες και με σχετικές με αυτές τελετουργίες. Ίσως αποτελούσαν την υλική έκφραση ιδεολογικών αντιλήψεων γύρω από το σπιτικό και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία και οικονομία της εποχής, αποσκοπώντας και διεκδικώντας την καταξίωσή της ως σύμβολο γονιμότητας, αλλά και ως βασικής οικονομικής μονάδας.
ΣΗΜ.: Τα παραπάνω διατυπώθηκαν από τη γράφουσα (Α. Χονδρογιάννη-Μετόκη) στην ομιλία της κατά την εκδήλωση στην Ποντοκώμη στο πλαίσιο των ΕΗΠΚ 2018 (συνδιοργάνωση με Σύλλογο Κομμωτών Κοζάνης, Κοινότητα και Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντοκώμης), ενώ αποτελούν και μέρος υπό δημοσίευση άρθρου στα Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου για τα Ειδώλια που διοργάνωσε το 2018 το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Σχετικές πληροφορίες υπάρχουν στο διαδίκτυο.
Α.Χ.-Μ.
